Rak szyjki macicy to jeden z najlepiej poznanych nowotworów złośliwych – zarówno pod względem czynników ryzyka, jak i możliwości skutecznej profilaktyki. Główną przyczyną jego rozwoju jest długotrwała infekcja onkogennym typem wirusa brodawczaka ludzkiego (HPV), a droga do zachorowania często trwa wiele lat i może przebiegać bezobjawowo. Kluczową rolę w zapobieganiu tej chorobie odgrywają dwie strategie: regularna cytologia (w tym cytologia płynna) oraz szczepienia przeciw HPV. Dzięki nim rak szyjki macicy może stać się chorobą praktycznie wyeliminowaną.
HPV – główny winowajca raka szyjki macicy
Wirus brodawczaka ludzkiego (HPV) to powszechny patogen przenoszony drogą płciową, z którym w ciągu życia styka się większość aktywnych seksualnie osób. Zidentyfikowano ponad 200 typów HPV, z czego kilkanaście z nich uznaje się za onkogenne – najczęściej typy 16 i 18. To one odpowiadają za ponad 70% przypadków raka szyjki macicy. Infekcja HPV najczęściej przebiega bezobjawowo i u większości osób ustępuje samoistnie w ciągu 1–2 lat, jednak u niektórych może utrzymywać się przewlekle i prowadzić do rozwoju zmian przedrakowych.
Nie każdy kontakt z HPV oznacza zachorowanie na raka, ale przewlekłe nosicielstwo wirusa znacząco zwiększa to ryzyko. Dlatego tak ważne jest monitorowanie zmian w komórkach szyjki macicy – zanim przekształcą się w nowotwór. Wczesne wykrycie i usunięcie nieprawidłowości zapobiega rozwojowi choroby w ponad 90% przypadków.
Cytologia – podstawowe badanie ratujące życie
Cytologia szyjki macicy to nieinwazyjne badanie polegające na pobraniu wymazu z tarczy części pochwowej szyjki macicy i ocenieniu komórek nabłonka pod mikroskopem. Celem jest wykrycie nieprawidłowości komórkowych wskazujących na stan przednowotworowy lub już rozwinięty rak. Badanie jest bezpieczne, szybkie i może uratować życie, jeśli wykonywane jest regularnie.
Zaleca się, aby kobiety w wieku 25–59 lat wykonywały cytologię co 3 lata, a w przypadku cytologii płynnej (LBC – Liquid Based Cytology) – nawet co 5 lat, jeśli wynik jest prawidłowy. LBC zwiększa dokładność diagnostyczną i pozwala również na jednoczesne oznaczenie obecności wirusa HPV. Cytologia nie wykrywa wirusa bezpośrednio, ale wskazuje na zmiany w komórkach, które mogą być jego skutkiem. W przypadku nieprawidłowego wyniku, wykonuje się dodatkowe badania, takie jak kolposkopia lub biopsja.
Cytologia płynna i test HPV – nowoczesna profilaktyka
Coraz częściej klasyczna cytologia zastępowana jest przez cytologię płynną, która cechuje się większą czułością diagnostyczną. W tym badaniu komórki pobrane z szyjki macicy są umieszczane w specjalnym płynie konserwującym, a nie na szkiełku. To pozwala na lepsze rozdzielenie komórek i uniknięcie błędów interpretacyjnych. Dodatkową zaletą jest możliwość wykonania testu HPV z tej samej próbki – co znacznie zwiększa skuteczność w wykrywaniu stanów przednowotworowych.
Test HPV polega na identyfikacji materiału genetycznego wirusa i pozwala określić, czy kobieta jest zakażona typem wysokiego ryzyka. W połączeniu z cytologią, tzw. "co-testingiem", stanowi najskuteczniejszą strategię profilaktyczną. W niektórych krajach test HPV powoli zaczyna zastępować cytologię jako podstawowy test przesiewowy, co zwiększa skuteczność wykrywania zmian jeszcze przed ich rozwojem.
Szczepienia przeciw HPV – szansa na eliminację raka szyjki macicy
Szczepionki przeciw HPV to jedno z największych osiągnięć współczesnej medycyny prewencyjnej. Dostępne preparaty (dwuwalentne, czterowalentne i dziewięciowalentne) chronią przed najczęstszymi typami wirusa odpowiedzialnymi za rozwój raka szyjki macicy, a także niektóre inne nowotwory (sromu, odbytu, gardła) i brodawki płciowe. Szczepienia są najskuteczniejsze, gdy podawane są przed rozpoczęciem aktywności seksualnej, dlatego zalecane są głównie młodzieży – dziewczynkom i chłopcom od 9. roku życia.
W Polsce szczepienie przeciw HPV znajduje się w Programie Szczepień Ochronnych i od 2023 roku jest bezpłatne dla dzieci w wieku 12 i 13 lat. Dorośli również mogą się zaszczepić, choć skuteczność może być nieco niższa, jeśli mieli już kontakt z wirusem. Mimo to szczepienie chroni przed ponowną infekcją innymi typami HPV i zmniejsza ryzyko rozwoju zmian nowotworowych. Skuteczność szczepionki przekracza 90% w zapobieganiu stanom przedrakowym szyjki macicy.
Kiedy się badać, kiedy się szczepić – plan działania
Każda kobieta powinna zadbać o profilaktykę niezależnie od wieku. Cytologię należy rozpocząć w wieku 25 lat lub wcześniej – jeśli rozpoczęto życie seksualne i istnieją dodatkowe czynniki ryzyka (np. obniżona odporność, liczni partnerzy, wcześniejsze nieprawidłowe wyniki). Badania należy wykonywać regularnie, nawet jeśli nie występują żadne objawy – rak szyjki macicy przez długi czas rozwija się bez bólu, krwawień czy widocznych dolegliwości.
Szczepienie przeciw HPV najlepiej wykonać między 9. a 14. rokiem życia, ale także osoby dorosłe mogą odnieść z niego korzyści. Warto pamiętać, że szczepienie nie zwalnia z potrzeby regularnych badań cytologicznych – nie chroni ono przed wszystkimi typami wirusa. Optymalne podejście to połączenie szczepienia, badań przesiewowych i edukacji seksualnej – to strategia, która może znacząco ograniczyć występowanie raka szyjki macicy w populacji.
Podsumowanie
Rak szyjki macicy to choroba, której w wielu przypadkach można całkowicie zapobiec dzięki regularnym badaniom i szczepieniom przeciw HPV. Cytologia – zwłaszcza płynna – pozwala wykryć niepokojące zmiany na długo przed rozwojem nowotworu, a test HPV zwiększa skuteczność diagnozy. Szczepienia są bezpieczne i skuteczne, a ich powszechność może sprawić, że w przyszłości ten rodzaj raka stanie się niemal całkowicie wyeliminowany. Odpowiedzialność, świadomość i profilaktyka to najlepsza ochrona zdrowia kobiet – nie tylko teraz, ale i dla przyszłych pokoleń.
Jerzy